Trajektorie i wyzwania rozwoju wewnętrznych peryferii w nowych uwarunkowaniach spójności post SARS-CoV-2
3. Koncepcja i plan badań
3.1. Ogólny plan badań, szczegółowe cele badawcze
Badanie będzie przeprowadzone w dwóch układach przestrzennych: ogólnopolskim oraz trzech-czterech wybranych obszarów badawczych – funkcjonalnych regionów miejskich – stanowiących studia przypadków. Projekt będzie podzielony na zasadnicze trzy etapy operacjonalizacji i badań empirycznych:
- Delimitacja i typologia obszarów wewnętrznych peryferii spośród zbioru funkcjonalnych regionów małych i średnich miast.
- Studia przypadków kilku wybranych obszarów wewnętrznych peryferii.
- Badanie dynamiczne zmian w obszarach wewnętrznych peryferii w okresie kryzysu.
Pierwszy i trzeci etap badań będzie realizowany w skali ogólnopolskiej z wykorzystaniem przede wszystkim wtórnych źródeł danych oraz ilościowych metod analizy. Drugi etap będzie prowadzony w skali lokalnej z wykorzystaniem danych pierwotnych oraz metod jakościowych i ilościowych.
Kolejność etapów nie jest przypadkowa. Pierwszy etap badań o charakterze typologicznym pozwoli wybrać do etapu drugiego (badań idiograficznych) obszary badawcze stanowiące reprezentację różnych typów obszarów wewnętrznych peryferii. Jednocześnie w pierwszym etapie badań zostaną dobrane wskaźniki, których zmiany będą poddane analizie w trzecim etapie. Trzeci etap będzie miał charakter nomologiczny: będzie miał na celu ilościową weryfikację prawidłowości i zależności, których hipotetyczne sformułowanie będzie wynikiem etapu drugiego.. Poniżej opiszemy bardziej szczegółowo trzy etapy badania.
Plan badań uzupełniają dwa dodatkowe etapy: poprzedzający: wstępny etap studiów literaturowych oraz podsumowujący etap upowszechnienia wyników. W rzeczywistości będą one realizowane równolegle przez cały okres trwania projektu. Kontynuacją wstępnego etapu będzie stały monitoring literatury i wyników innych badań oraz tendencji gospodarczych i politycznych mających związek z poruszanymi problemami. Z kolei wyniki poszczególnych etapów badań empirycznych będą poddawane dyskusji naukowej na bieżąco w miarę postępu realizacji projektu.
Badania będą wykorzystywały pierwotne dane wytworzone w czasie realizacji projektu oraz wtórne źródła danych. Podmioty realizujące projekt dysponują sprzętem i oprogramowaniem, które będzie wykorzystane w realizacji badań.
Delimitacja i typologia obszarów wewnętrznych peryferii
Temat określania zasięgu i typów wewnętrznych peryferii ma bogatą literaturę (ESPON, 2018; Musil i Muller, 2008; Śleszyński i in., 2017). Wcześniejsze badania były zwykle prowadzone w układzie przestrzennym gmin (w Polsce) lub podregionów statystycznych (w skali ogólnoeuropejskiej – EPSON, 2018). Bazowały na danych statystycznych pochodzących z GUS (Eurostatu) i uzupełnianych o dane GIS o dostępności komunikacyjnej. Wykorzystywały metody opierające się na kwantylach, standaryzacji zmiennych lub arbitralnego ustalania progów ich wartości (Śleszyński, 2017). Takie podejście podyktowane było między innymi aplikacyjnym znaczeniem badań (dla kształtowania polityki regionalnej), które wymaga stosowania wymiernych i porównywalnych kryteriów dla jednostek administracyjnych. Ponieważ nasz projekt nie ma bezpośredniego wymiaru aplikacyjnego, nie jest związany tymi ograniczeniami.
Bazując na doświadczeniach wcześniejszych badań zamierzamy zamierza się zastosować autorskie podejście do źródeł danych, metod analizy, a także użycia jednostek odniesienia bazujących na faktycznych funkcjonalnych powiązaniach między miastami a obszarami wiejskimi, a nie wyłącznie na podziale administracyjnym i statystycznym na powiaty i podregiony statystyczne. Wewnętrzna peryferyjność jest z natury zjawiskiem wieloskalowym. Z perspektywy teorii ośrodków centralnych wewnętrzna peryferializacja oznaczać może osłabianie funkcji centralnych ośrodków osadniczych (Wójcik, 2011). W Polskim kontekście może to oznaczać np. miasto lub wieś gminną, miasto powiatowe lub większe miasto o znaczeniu subregionalnym, np. spośród miast, które w 1999 roku utraciły funkcje stolic województwa (Sokołowski, 2011). Delimitacja wewnętrznych peryferii na podstawie cech statystycznych gmin może ograniczyć dostrzeganie jako przyczyny peryferializacji – utraty funkcji średnich i małych miast w których zasięgu oddziaływania dana gmina się zajmuje. Dlatego za podstawę delimitacji i typologii wewnętrznych peryferii w skali ogólnopolskiej uznajemy miejskie regiony funkcjonalne małych i średnich miast rozumiane jako obszary poza silnym wpływem ośrodków regionalnych, czyli miast wojewódzkich. Regiony takie mają charakter regionów węzłowych, a nie jednolitych (Whittlesey 1954;), co oznacza, że są wyznaczone na podstawie powiązań funkcjonalnych – dojazdów do pracy, szkoły, usług, powiazań handlowych i osobistych – między miastem a otaczającymi je terenami. Sposobem delimitacji takich regionów funkcjonalnych jest skorzystanie bazowanie zna informacji o dojazdach do pracy.
Opracowana po delimitacji wieloetapowa typologia obszarów problemowych będzie uwzględniała różne charakterystyki, np. rozmiar, rozmiar ośrodka centralnego, specyficzne problemy. Wynikiem delimitacji i typologii będzie dobór obszarów do analiz w części drugiej oraz wskaźników do analiz w części trzeciej projektu.
Studia przypadków trzech-czterech wybranych obszarów wewnętrznych peryferii
Wybrane do analizy obszary (regiony miejskie) zostaną dobrane tak, żeby reprezentowały różne typy obszarów wewnętrznych, dzięki czemu będą mogły służyć za przykłady reprezentatywne dla innych obszarów wewnętrznych peryferii o podobnej charakterystyce.
Na tym etapie badań zakłada się prześledzenie dotychczasowych trajektorii rozwojowych tych obszarów, zidentyfikowanie szczególne ich wrażliwość, odporności i potencjalnych konsekwencji obecnej sytuacji dla ich rozwoju. Aby to zrobić konieczne będzie zebranie informacji faktograficznych – uzyskane na wcześniejszym etapie dane statystyczne zostaną uzupełnione dla tych obszarów bardziej dokładnymi, a przede wszystkim aktualnymi niepublikowanymi informacjami z urzędów gmin na temat przedsiębiorczości oraz finansów lokalnych, z powiatowych urzędów pracy o zatrudnieniu i bezrobociu, z urzędów powiatowych o ruchu budowlanym – jak również opinii i postaw przedstawicieli różnych grup interesariuszy mających wpływ na rozwój tych obszarów. Takimi grupami interesariuszy są przede wszystkim: przedstawiciele władz lokalnych (przede wszystkim gminnych), przedsiębiorcy działający na danym obszarze oraz mieszkańcy. Do zbierania opinii i postaw zostaną wykorzystane techniki wywiadu indywidualnego i grupowego oraz analiza dokumentów zastanych.
Wyniki badań w ramach tego etapu pozwolą zrealizować część z założonych w projekcie celów badawczych. Ponadto, porównanie sytuacji w poszczególnych obszarach badawczych da podstawy do postawienia hipotez dotyczących różnic trajektorii rozwojowych między różnymi typami wewnętrznych peryferii. Poprawność tych odpowiedzi będzie zweryfikowana w trzecim etapie projektu.
Badanie dynamiczne zmian w obszarach wewnętrznych peryferii w okresie kryzysu
Trzeci etap badania będzie realizowany po pierwszym i drugim, i będzie korzystać z wiedzy wypracowanej na dwóch poprzednich etapach. Jednocześnie przesunięcie czasowe (etap postępowania badawczego planowany do realizacji na rok….) pozwoli na skorzystanie z nowszych źródeł informacji statystycznych. Po pierwsze, należy zakładać, że będą już dostępne dane statystyczne za okres po pandemii koronawirusa, dzięki czemu będzie można ilościowo zanalizować wpływ tego wydarzenia na wskaźniki wypracowane w pierwszym etapie badania. Po drugie, będą (zgodnie z obecnymi planami) dostępne wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2021, a wraz z nim dane niedostępne w bieżącej statystyce publicznej umożliwiające uchwycenie trendów za ostatnie dziesięć lat.
3.2. Wyniki badań wstępnych
Systematyczne analizy przyczyn, przemian i konsekwencji zróżnicowań przestrzennych rozwoju społeczno-gospodarczego są prowadzone przez kierownika zespołu projektowego od wielu lat. Punktem wyjścia tych badań była systematyzacja czynników rozwoju regionalnego, uwzględniająca konsekwencje interwencji polityki regionalnej odbywającej się w okresie postępującego procesu integracji Polski z Unią Europejską (Churski, 2008). Zakres tych badań był następnie uszczegóławiany w odniesieniu do regionu Wielkopolski i zróżnicowania w jego granicach spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej (Churski, 2009). Uzyskane wyniki skłoniły do pogłębienia problematyki uwarunkowań lokalnych traktowanych jako fundamentalne determinanty procesów rozwojowych w każdej skali przestrzennej. Skutkowało to przeprowadzeniem szerokiego badania odnoszącego się do zmian rozkładu przestrzennego oraz czynników kształtujących poziom rozwoju społeczno-gospodarczego w układzie obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej w Europie Środkowo-Wschodniej (Churski, 2014). Uszczegóławiając studia nad możliwościami skutecznego identyfikowania prawidłowości rozwojowych w przestrzeni oraz kształtowania zarówno ich poziomu, jak i rozkładu zrealizowano badanie dotyczące fenomenu specjalizacji regionalnej w warunkach heterogeniczności przestrzeni (Kopczewska, Churski i inni, 2017). Uwzględniając dynamicznie zmieniające się uwarunkowania globalne dokonano również określenia współczesnych wyzwań polityki regionalnej, zwracając uwagę na potrzebę ponownego przemyślenia sposobów identyfikacji, interpretacji oraz oddziaływania na czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego w różnych skalach przestrzennych Europy i Polski (Churski i inni, 2020). Uzyskane doświadczenia pozwalają lepiej zrozumieć uwarunkowania i prawidłowości analizowanych procesów, a tym samym pomagają trafniej dobrać wskaźniki, zastosować adekwatne do problemów metody oraz przeprowadzić dyskusję oraz pogłębione wyjaśnianie. Jak wskazują wykonane analizy dla gmin w Polsce (Pietrzykowski 2019), w latach 2004-2016 mieliśmy do czynienia ze zjawiskiem malejącej dyspersji w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego pomiędzy polskimi regionami, a zatem zachodziła konwergencja typu sigma (użyto syntetycznego miernika rozwoju obliczonego z wykorzystaniem metod wielowymiarowej analizy porównawczej). Na podstawie dokonanych analiz można także stwierdzić występowanie konwergencji typu beta, która zachodziła na poziomie wszystkich gmin. Zastosowane techniki analizy przestrzennej wskazują także, że zachodzi zjawisko silnej pozytywnej autokorelacji przestrzennej, w całym analizowanym okresie. Indeks Morana I przyjmuje wysokie wartości dodatnie przy wysokich wartościach statystyki Z-score określającej rozkład gęstości prawdopodobieństwa zmiennej losowej. Statystyka Getisa i Orda G wyniosła 0,000004 przy Z-score =4,597565. Oznacza to, że przy takim odchyleniu standardowym prawdopodobieństwo przestrzennego rozkładu losowego jest dużo niższe niż 1%. Tak wysokie wartości indeksu Morana I oznacza prawdopodobieństwo występowania klasterów podobnych wartości. Wyniki analizy lokalnych zależności przestrzennych potwierdzają przypuszczenia. Istotne statystycznie skupiska odnotowano dla ok. 1/3 gmin. Na ryc. 1 wyraźnie zaznacza się podział na zachodnią część kraju z przeważającymi skupiskami obiektów o wysokich wartościach (high-high) oraz wschodnią część kraju z klastrami gmin o niskich wartościach (low-low) Syntetycznego Miernika Rozwoju (SMR) z wyjątkiem aglomeracji warszawskiej.
Ryc. 1. Lokalna autokorelacja przestrzenna dla syntetycznego miernika rozwoju średnia lat 2004-2016 (macierz wag queen)
Kolejną ważną obserwacją jest występowanie skupisk gmin o wysokich wartościach SMR wokół silnych miast wojewódzkich (aglomeracja warszawska, śląska, poznańska, łódzka, szczecińska, trójmiejska) - dominacja wzrostu kumulatywnego. Jednocześnie trudno doszukiwać się jakiejkolwiek skali oddziaływania wokół mniejszych miast powiatowych, co może wskazywać na brak skuteczności tworzenia subregionalnych biegunów wzrostu i tym samym zmniejszanie się szans rozwoju dla obszarów wewnętrznych peryferii. Klastry nie są symetryczne w sensie przestrzennym, ale rozciągnięte głównie w kierunku zachodnim (vide aglomeracja warszawska). Przebieg krzywych obrazujących miary zmienności oraz statystyki Morana I (ryc. 2) wskazują na wzrost zależności przestrzennych przy zachodzących procesach konwergencji, co oznacza dominację dyfuzji kontaktowej. To oznacza, że sąsiadujące tereny są coraz bardziej współzależne, a dyfuzja procesów rozwojowych dokonuje się w sposób łagodny wraz z postępującymi migracjami, ale ma to ograniczony wymiar przestrzenny.
Ryc. 2. Współczynnik zmienności oraz statystyka Morana I (macierz wag queen) dla wszystkich typów gmin w okresie 2004-2016
Na stopień dopasowania modeli regresji duży wpływ mają jednak zastosowana metoda badań, jak również charakter użytych zmiennych. O ile w przypadku zastosowania syntetycznej miary rozwoju społeczno-gospodarczego, uwzględniającej aspekty społeczne i środowiskowe, badania wskazują na konwergencję w większości przekrojów terytorialnych i analizowanych szeregów czasowych (z wyłączeniem lat kryzysu finansowego i jego skutków 2008-2010), to użycie w modelu samego produktu krajowego brutto jako miary poziomu produkcji w przekrojach terytorialnych prowadzi już do odmiennych wniosków. Członkowie zespołu wykonali w latach 2018-2019 badania prowadzące do określenia wpływu polityki spójności na wzrost gospodarczy regionów oraz zmianę dysproporcji rozwojowych pomiędzy regionami (Dubownik et al., 2019). W badaniu zastosowano metodę geograficznie ważonej regresji, jak również wybrane miary zmienności (współczynniki zmienności, Hoovera i Giniego). Porównanie wartości wskaźników PKB w cenach bieżących dla lat 2006 i 2015 pozwoliło stwierdzić, że w okresie wydatkowania funduszy programów Unii Europejskiej z budżetu 2007–2013 różnice w poziomie PKB zarówno województw, jak i podregionów, wzrosły. Zarówno na poziomie województw, jak i podregionów, zachodziła więc dywergencja typu beta. Może to oznaczać, że środki Unii Europejskiej przeznaczone na politykę spójności i Wspólną Politykę Rolną nie skutkowały wyrównaniem różnic rozwojowych wewnątrz kraju lub ich wpływ nie zrównoważył innych czynników przeciwstawiających się konwergencji. Co interesujące, dywergencja rozwojowa była bardziej widoczna w przypadku województw niż podregionów. Oznacza to, że różnicowanie poziomu rozwoju całych regionów zachodziło szybciej niż różnicowanie wewnątrz województw. Z jednej strony znów wskazuje to na nieskuteczność polityki spójności ukierunkowanej na wsparcie całych słabszych gospodarczo województw a nie mniejszych jednostek. Być może rosnące różnice poziomu rozwoju między województwami wynikają ze zróżnicowanej sprawności gospodarowania środkami pomocowymi UE, głównie z Regionalnych Programów Operacyjnych. Z drugiej strony niewielki wzrost zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego podregionów pokazuje, że w analizowanym okresie nie doszło do koncentracji rozwoju gospodarczego w centrach poszczególnych regionów kosztem regionalnych peryferii. Potwierdzają to także wyniki badań dynamiki wzrostu PKB w latach 2006-2015, kiedy wyższym wzrostem PKB, na poziomie 106%, charakteryzowały się podregiony peryferyjne, podczas gdy podregiony centralne zbliżały się do poziomu 70%. Obserwowane zmiany PKB prowadzą do wniosku, że istnieje pozytywna tendencja do zmniejszania dominacji gospodarczej obszarów centralnych nad obszarami peryferyjnymi w układzie wewnątrzregionalnym, czego nie widać w Polsce na poziomie międzyregionalnym (Churski et al., 2020). Istnieje zatem konieczność zbudowania modeli, które w sposób bardziej jednoznaczny pozwolą stwierdzić, które czynniki rozwoju dynamizują rozwój wewnętrznych peryferii a które blokują go oraz czy dynamika tych procesów pozwala na konwergencję poziomu i jakości życia mieszkańców w różnych przekrojach terytorialnych.